Bui Xuan Phai 

Trước giờ biểu diễn II - 1984

Bức Trước giờ biểu diễn II của Bùi Xuân Phái là một trong những tác phẩm thuộc loạt tranh về sân khấu chèo, một mảng đề tài ít phổ biến hơn tranh phố cổ, nhưng lại chứa đựng nhiều chiều sâu cảm xúc và tư duy nghệ thuật đặc trưng của ông. Ở đây, ta thấy rõ sự chiêm nghiệm về kiếp người - thân phận nghệ sĩ  và bản chất sân khấu như một ẩn dụ về cuộc đời.

Đây là khoảnh khắc đầy tĩnh lặng, nội tâm, nhưng cũng nặng nề dự cảm: không phải sự rộn ràng hào nhoáng của sân khấu, mà là “phía sau ánh đèn”.

Bùi Xuân Phái không lý tưởng hóa sân khấu, mà đưa người xem đi sâu vào một thế giới của những kiếp người nghệ sĩ - lam lũ, bình dị, nhưng đầy phẩm giá.

Trước giờ biểu diễn II không chỉ là một khoảnh khắc nghệ thuật hậu trường, mà là một bản tâm sự bằng hội họa về thân phận nghệ sĩ - nỗi cô đơn và vẻ đẹp âm thầm của sự cống hiến. Tác phẩm chứa đựng nét hiện thực pha trộn biểu hiện chủ nghĩa, mang đậm tinh thần “chân - thật - buồn” vốn là đặc trưng sâu sắc trong hội họa của Bùi Xuân Phái.

Chân dung tự họa - 1988

Cái dữ dội ở đây không mang nhiều ý nghĩa về khả năng diễn tả tinh tế nhưng nặng về tâm trạng. Ánh mắt của Bùi Xuân Phái trong các bức chân dung tự họa đầy lưu luyến, thậm chí, theo họa sỹ Bùi Thanh Phương, con trai họa sỹ Bùi Xuân Phái thì “ánh mắt của cụ Phái trong tranh nhìn rất tội, dù còn nhiều lưu luyến với cõi nhân gian nhưng ông không thể chống lại cái chết cận kề”. 

Những dấu hiệu như nét mặt mệt mỏi, ánh mắt khắc khoải, môi mím lại đều gợi một sự nén cảm xúc mạnh mẽ, thậm chí bi quan, nhưng vẫn ngời lên sự kiên cường, thành thật và không giả tạo.

Có thể nói, ông vẽ mình như vẽ chính “linh hồn nghệ thuật Việt Nam đô thị” - mang nỗi buồn nhưng không mất phẩm giá.

Chân dung tự họa của Bùi Xuân Phái không chỉ là một bức vẽ chân dung, mà là một tác phẩm tự sự bằng hình họa. Nó kết tinh toàn bộ tinh thần của ông: người nghệ sĩ cô đơn, thành thật, sống và chết vì hội họa, gắn bó trọn đời với phố cổ, với Hà Nội - và với sự tự do biểu hiện nội tâm. Bức tranh là một bản tuyên ngôn thầm lặng về phẩm giá của người nghệ sĩ trong nghịch cảnh, và cũng là một tấm gương nội chiếu, đầy xúc động và nhân văn.